Bijlage Alcoholgebruik tijdens de zwangerschap

Directe schade door alcohol: DNA-schade

• Alcohol en de metabolieten die ontstaan na alcoholinname, beïnvloeden de cel-activiteit. Acetaldehyde, een afbraakproduct van alcohol, kan binden aan enzymen en aan DNA.
• Maar niet alleen alcohol en acetaldehyde zelf, vooral juist de ‘oxidatieve stress’ bij metabolisering van alcohol, kan schade van het DNA veroorzaken (‘oxidatie reactie’).
• Als de foetus wordt blootgesteld aan alcohol(-metabolieten) kan dit leiden tot afwijkingen aan het genoom (zogenaamde epi-genetische schade).
• Alcohol heeft bovendien invloed op het neurotransmitterwerking. De ontregeling van GABA (gamma amino boterzuur) heeft gevolgen voor vermenigvuldiging, migratie en differentiatie van hersencellen. Dit heeft op verschillende manieren een afwijkende ontwikkeling en rijping van de hersenen tot gevolg.

Bij de foetus vindt de alcoholafbraak vooral in de hersenen plaats, in tegenstelling tot volwassenen, waarbij de lever hierbij de belangrijkste rol heeft. Dit verklaart gedeeltelijk waarom juist de hersenen getroffen worden. Zie Figuur 1. Ook in andere organen kan de ontwikkeling afwijkend verlopen.
De exacte mechanismen zijn onderwerp van onderzoek.

Figuur 1:  Schematische weergave van het oxidatieve metabolisme van alcohol in de lever en gerelateerde effecten. ROS:  reactive oxygen species, ADH: alcohol dehydrogenase: ALDH: aldehyde dehydrogenase
Bron: Metabolic and genetic factors contributing to alcohol induced effects and fetal alcohol syndrome. Gemma S, Vichi S, Testai E. Neurosci Biobehav Rev. 2007;31(2):221-9. Epub 2006 Sep 5. Review.

Verstoorde hersenontwikkeling

Alcohol heeft bovendien invloed op het neurotransmitterwerking. De ontregeling van GABA (gamma amino boterzuur) heeft gevolgen voor vermenigvuldiging, migratie en differentiatie van hersencellen. Dit heeft op verschillende manieren een afwijkende ontwikkeling en rijping van de hersenen tot gevolg:

• De totale hersenen raken onderontwikkeld (klein, minder gyri, gladder oppervlak).
• Specifieke hersengebieden kunnen zijn aangedaan. Zoals het corpus callosum, de frontale kwabben, de basale kernen/nucleus caudatus en het cerebellum.

Bron: FAS Stichting Nederland

Indirecte schade door alcohol

Naast directe schade kan alcohol ook indirect schade geven, door onder andere; 

• Gebrek aan omzetting van vitamine A (retinol)
• Gebrek aan foliumzuur en zink
• Verstoring van de hypothalamus-hypofyse-bijnieras
• Verstoring van de maternale productie van schildklierhormoon door alcoholgebruik

Retinolzuur is nodig voor de ontwikkeling van gezicht, ogen, longen en extremiteiten. De foetus maakt zelf nog geen retinol, maar is afhankelijk van de maternale productie. Maternaal alcoholgebruik remt de omzetting van retinol in retinolzuur. Het enzym ADH is nodig voor zowel omzetting van alcohol als retinol. ADH komt in verschillende genetische varianten voor. Om welke variant (isovorm) het gaat, is afhankelijk van de plaats in het lichaam. Bovendien verschikt de ADH- isovorm ook per bevolkingsgroep. Dit heeft dus invloed op de mate waarin alcohol de retinolhuishouding zal verstoren.

Foliumzuur en zink zijn nodig voor de ontwikkeling van het centraal zenuwstelsel.

Verstoring van de hypothalamus-hypofyse-bijnieras leidt tot verkeerde imprinting (foetale programmering van de stress-respons, stemmingen en emoties). Dit heeft invloed op sociaal en agressief gedrag.

Verstoring van de maternale productie van schildklierhormoon door alcoholgebruik heeft gevolgen voor de foetale groei en hersenontwikkeling, omdat de foetus tot de 18e week nog niet zelf schildklierhormonen kan aanmaken.

Foetale alcoholblootstelling is schadelijk voor het ongeboren kind, maar leidt niet altijd tot FASD.
Bij welke ouders de kans op een kind met FASD groter is, is lastig te voorspellen. Meerdere factoren dragen hieraan bij (zie Figuur 1). Onder andere:

• het alcoholmetabolisme van de foetus
• gevoeligheid voor de teratogene effecten van alcohol van de foetus
• het alcoholmetabolisme van de moeder
• het drinkgedrag van moeder voor en tijdens de zwangerschap
• een slechtere voedingstoestand en ongezonde leefomstandigheden van de moeder tijdens de zwangerschap
• alcoholgebruik van de vader

Een slechtere voedingstoestand en ongezonde leefomstandigheden van de moeder tijdens de zwangerschap. Dit komt vaker voor bij kinderen met FAS(D) en hangt vaak samen met een lagere socio-economische status.

Alcoholgebruik van de vader kan negatieve effecten op de kwaliteit van spermacellen en op de geslachtshormonen hebben. Bovendien kan zijn alcoholgebruik ook epi-genetische schade geven.

Figuur 1
Verschillende factoren bepalen het fenotype bij FAS(D)
Bron: Roozen S, Kok, G, Curfs L. Fetal Alcohol Spectrum Disorders. Knowledge Synthesis. 2017 Datawyse | Universitaire Pers Maastricht. ISBN 978 94 6159 739 7.

Ook matig alcoholgebruik kan gevolgen hebben voor het kind. Het is (nog) niet mogelijk een veilige ondergrens voor inname van alcohol tijdens de zwangerschap te bepalen.

Het risico op prenatale schade door maternaal alcohol gebruik is extra verhoogd:

• in het eerste trimester
  Van de zwangere vrouwen die alcohol dronken, gaven de meesten aan juist in deze periode alcohol te hebben gebruikt. Soms weten vrouwen dan nog niet dat ze zwanger zijn (bijvoorbeeld bij ongeplande zwangerschappen).
• bij zogenaamd ‘binge’ drinken (4 of meer glazen per gelegenheid)
  Ongeveer 0,8% van de zwangere vrouwen geeft aan dit te doen. Er is dus een duidelijke dosis-respons relatie. Er is overigens ook een verband tussen ongeplande zwangerschappen en ‘binge-drinken’

In het boek 0% Alcohol en zwangerschap staat een heldere uitleg over het effect van alcohol tijdens de zwangerschap, zie het hoofdstuk Meer informatie